“De jaren vijftig worden ook wel de jaren van de grote versnelling genoemd.”

Het kapitalisme kijkt immers naar duurzaamheid vanuit zijn op winst en groei gerichte doelstelling en die is als zodanig niet gericht is op het welzijn van mens en natuur. Net daarom worden we geconfronteerd met overexploitatie van de hulpbronnen van de aarde, het negeren van de gevolgen van klimaatverandering en van de kansen van toekomstige generaties op een menswaardig bestaan. Zo ontstond er vanaf de jaren vijftig een unieke periode van ongekende en steeds versnellende door de mens veroorzaakte wereldwijde veranderingen op zowel sociaaleconomisch als milieuvlak. Wetenschappers spreken over die periode als de ‘Grote Versnelling’ (Steffen et al. 2015). Uit de gegevens blijkt dat trends in het aardsysteem, zoals verlies van biodiversiteit, klimaatverandering, vervuiling, of verlies van natuurlijk kapitaal in het algemeen, nauw gekoppeld zijn aan economische activiteiten en economische groei.

Voorts worden de sociale kosten van aangehouden economische groei, zoals bezuinigingen op de overheidsuitgaven, niet meer gecompenseerd door economische herverdeling. Integendeel, de laatste decennia hebben we een beleid van overheidsbezuinigingen gezien en een toenemende arbeidsonzekerheid met steeds meer werkende armen, terwijl de economische winsten op de markt in de handen van weinigen worden opgestapeld, en dat op wereldschaal. Bijgevolg heeft de economische groei niet bijgedragen tot een vermindering van de ongelijkheid, noch tussen, noch binnen landen (Donnelly 2019; Hickel 2021).

“Het BBP is specifiek bedacht om het welbevinden van het kapitalisme te meten. Het externaliseert sociale en ecologische kosten, net zoals het kapitalisme sociale en ecologische kosten externaliseert”

Dat zijn geen bij te sturen neveneffecten, maar inherente systeemeffecten, ingebakken in een economisch discours dat zich richt op het goed functioneren van de (kapitalistische) markt. Het mainstream economische narratief beschouwt milieu en maatschappij als extern aan de markt (externaliteiten) (Raworth 2017). Maatregelen die genomen worden ten behoeve van het milieu of de maatschappij vertegenwoordigen dan enkel kosten voor de economische winst. Dat leidt tot concurrerende beleidskeuzes - waarbij veelal prioriteit wordt gegeven aan het dividend van aandeelhouders dat gegarandeerd moet worden door economische groei, ten koste van de gezondheid van het milieu, sociale gelijkheid en welzijn. Hieruit blijkt ook hoe de focus op het bbp als economische maatstaf een probleem van systemische aard is. ‘Het bbp is geen willekeurige maatstaf voor economische prestaties. [...] Het is specifiek bedacht om het welbevinden van het kapitalisme te meten. Het externaliseert sociale en ecologische kosten omdat het kapitalisme sociale en ecologische kosten externaliseert.’ (Hickel 2021: 178) 

Volgens Nancy Fraser zijn dergelijke scheidslijnen over het algemeen constitutief voor de institutionele vormgeving van de kapitalistische samenleving. Voorbeelden van scheidslijnen zijn die tussen samenleving en niet-menselijke natuur, tussen economie en staatsbestuur, en tussen productie en reproductie (Fraser & Jaeggi 2018, Fraser 2023). Die laatste verdeling plaatst bijvoorbeeld zorg en huishoudelijke arbeid buiten de economie, zodat het kapitaal gebruik kan maken van ingehuurde arbeid zonder zich direct zorgen te hoeven maken over de kosten van haar reproductie. Die kosten worden vooral gedragen door vrouwen, terwijl zij niet worden vergoed voor de aanzienlijke waarde die zij creëren. Maar de integriteit van samenleving en ecologie wordt ook meer algemeen bedreigd door deze ingebouwde onverantwoordelijkheid:

‘Mijn stelling is dat elke vorm van kapitalistische samenleving een diepgewortelde sociaal-reproductieve crisistendens of tegenstelling herbergt: aan de ene kant is sociale reproductie een mogelijkheidsvoorwaarde voor aangehouden kapitaalaccumulatie; aan de andere kant neigt de gerichtheid van het kapitalisme op onbeperkte accumulatie juist de processen van sociale reproductie waarop het steunt te destabiliseren.’ (Fraser, 2016: 100)

“Mijn stelling is dat elke vorm van kapitalistische samenleving een diepgewortelde sociaal-reproductieve crisistendens of tegenstelling herbergt.”

Onteigening is dus niet alleen historisch, maar een dagelijkse kapitalistische strategie om de kosten te verlagen, geïllustreerd door de onteigening van de waarde van reproductie en van natuurlijke hulpbronnen. Voor het kapitaal is het daarom functioneel om mensen buiten het gereguleerde systeem te houden of hen eruit te duwen, zodat bijvoorbeeld hun arbeid kan worden toegeëigend - of ‘onteigend’ - zonder grote kosten. Daarom worden we telkens opnieuw geconfronteerd met (nieuwe) vormen van marginalisering. Aldus maakt de strijd voor mensenrechten deel uit van de genoemde grensgevechten. Maar als een strijd voor inclusie rijst onmiddellijk de vraag: in welk maatschappelijk systeem?

Wanneer we ervan uitgaan dat duurzaamheid inhoudt dat allen toegang krijgen tot een bloeiend leven – met bovendien ruimte voor alle medebewoners van deze aarde – dan is een economische systeemverandering meer dan noodzakelijk. Streven naar het scheppen van nog meer waarde voor de aandeelhouder kan daar niet meer de drijvende kracht van uitmaken, maar wel het streven naar rechtvaardigheid, zorg voor alle leven, en gedeeld zeggenschap. Die waarden moeten inherente kenmerken worden van vernieuwde economische instituties en praktijken.

“Tegenover TINA – there is no alternative – plaatsen zij TAMARA – there are many alternatives ready and available”